فرایند رنگرزی
در فرایند رنگرزی چهار عامل نقش اصلی را
بازی میکنند، که عبارتند از: مواد رنگزا، کالای رنگرزی، مواد شیمیایی کمکی و ماشینهای رنگرزی
مواد رنگزا در رنگرزی
استفاده از رنگ در کالاهای نساجی و تزئینی به دلیل زیبایی و تأثیر آن در روح انسان از زمانهای خیلی قدیم معمول و متداول بودهاست. پیشرفتهای زیادی از دیرباز در کار رنگرزی و
تولید مواد رنگزا به وجود آمدهاست، به طوری که امروزه این صنعت با استفاده از جدیدترین فنون رنگرزی و به کارگیری انواع مختلف مواد رنگزا توانستهاست مطلوبترین کالاهای
رنگرزی شده را در فامهای متعدد به بازار عرضه نماید. مواد رنگزای استفاده شده در فرایند رنگرزی به دو روش طبقهبندی میشوند که یکی از آنها طبقهبندی بر اساس ساختار شیمیایی
و دیگری طبقهبندی بر اساس نوع کاربرد میباشد. از لحاظ طبقهبندی بر اساس ساختار شیمیایی مواد رنگزا به گروههای رنگدانهها (پیگمنتها)، مواد رنگزای اسیدی، مواد رنگزای
آزو، مواد رنگزای آنتراکینون، مواد رنگزای خمی، مواد رنگزای ایندیگو، مواد رنگزای آریل کربونیوم، مواد رنگزای پلی متین، مواد رنگزای متالوسیانین، مواد
رنگزای نیترو و مواد رنگزای نیتروزو و مواد رنگزای متفرقه تقسیمبندی میگردند. مواد رنگزا از لحاظ نوع کاربرد به چهار گروه مواد رنگزای گروه اول، مواد رنگزای گروه دوم، مواد
رنگزای طبیعی و درخشان کنندههای فلورسنتی تقسیم میشوند. مواد رنگزای طبیعی ریشهٔ طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آنها در سه گروه زیر میتوانند تقسیمبندی شوند:
مواد رنگزای به دست آمده از گیاهان مثل نیل، روناس و غیره که از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات به دست میآیند.
مواد رنگزای به دست آمده از جانوران مانند قرمزدانه و صدف فرفری
و آنهایی که از مواد معدنی به دست میآیند مثل خاک سرخ.
کالای رنگرزی
کالای رنگرزی در تعریف به مادهای میگویند که هدف فرایند رنگرزیاست و عملیات رنگرزی جهت رنگکردن آن انجام میگیرد. کالای رنگرزی و یا به عبارتی کالای نساجی، به سه
ظاهر مختلف میتواند وجود داشته باشد که عبارتند از الیاف، نخ، پارچه. فرایند رنگرزی برای هر سه شکل الیاف، نخ و پارچه انجام میگردد. در مهندسی نساجی، الیاف به دو گروه
الیاف آب دوست و الیاف آب گریز تقسیم میشوند، الیاف آب دوست به دو زیر گروه الیاف سلولزی یا گیاهی (مثل: پنبه، کتان) و الیاف پروتئینی یا حیوانی (مثل: مو، پشم و ابریشم)
طبقهبندی میشوند، الیاف آب گریز یا الیاف مصنوعی نیز به سه زیر گروه استاتها، آکریلیکها و نایلونها ردهبندی میشوند.
مواد شیمیایی کمکی
مواد کمکی به موادی گفته میشود که در فرایند رنگرزی نقش کلیدی را
بازی کرده و بدون آنها رنگرزی به صورتی نا تمام انجام میگردد و کالای رنگرزی با کیفیت نامطلوب رنگرزی
میشود. در جدول زیر به تعدادی از مواد کمکی اشاره شدهاست. کیفیت مواد شیمیایی کمکی و ماده رنگزای مورد استفاده در رنگرزی بسیار حائز اهمیت است؛ بهکارگیری مواد نامطلوب
و درجه دوم، نتیجهٔ مطلوبی را در برنخواهد داشت.
مواد کمکی در برخی الیاف مثل پشم در پیش از رنگرزی (شستشو و آمادهسازی) نیز استفاده میشوند، مثلاً برای رنگرزی نخهای پشمی در ایران ابتدا آن را با نمکهای قلع، آلومینیوم و
مس شستشو و آمادهسازی میکنند.
مروری کوتاه بر اصطلاحات رنگرزی
زاج: یکی از انواع دندانه میباشد که سابقه طولانی از نظر مصرف در رنگرزی با رنگهای طبیعی در ایران دارد و به صورتهای گوناگون مثل زاج سیاه، زاج سفید، زاج سبز،
کات کبود موجود است.
آب آهک: آب آهک یا هیدروکسید کلسیم برای تهیه رنگهای حنایی در رنگرزی استفاده میشود.
اسید لاکتیک: مادهای است که در دوغ، ماست، قرقوروت موجود است و به عنوان دندانه استفاده میشود.
اسید اگزالیک :یاجوهرترشک مادهای است که یکی از دندانههای اسیدی میباشد و در گیاهانی چون اسفناج وجود دارد.
اسید سیتریک با (جوهر لیمو): یکی از دندانههای اسیدی میباشد، که برای تهیه رنگهای بنفش و گلی استفاده میشود، این ماده در لیمو ترش موجود است.
اسید سولفوریک یا جوهر گوگرد: یکی از دندانههای اسیدی است که برای تهیه رنگ گلی استفاده میشود ولی عیب آن این است که به علت آبگیری بسیار خورنده میباشدو و رنگهای
بدست آمده از آن کدر مایل به زرد میباشد.
سود کاستیک: (سود سوز آور- هیدروکسید سدیم) یک دندانهٔ
بازی است که در تهیه رنگ آبی، زیتونی، موشی، شویدی، نیلی استفاده میشود. در صورتی که غلظت آن بیش از حد
استاندارد باشد موجب تخریب الیاف پشم میشود.
هیدروکسید کروم :دیکی از دندانهای
بازی است که رنگ لاجوردی میباشد و مانند همه ترکیبهای کروم رنگی
میباشد.
رنگرزی سنتی
پیشینه در جهان
نقاشی رنگی برروی دیوارها، ۹ تا ۱۵ هزار سال قبل از میلاد در اسپانیا مشاهده شدهاست. این نقاشیها بهوسیلهٔ رنگدانههای غیرآلی انجام شده و توانستهاند برای مدت بسیار طولانی
دوام آورند. لباسهای رنگی در همه فرهنگهای گذشته تولید شدهاند، ولی به دلیل کمی پایداری رنگ آنها. نمونههای بسیار قدیمی کالاهای نساجی رنگرزی شده با مواد رنگزای طبیعی
کمیاب است. با توجه به نوع آب و هوا، انواع گیاهان جهت تولید رنگهای متنوع در رنگرزی استفاده میشوند، به علاوه از پس ماندههای گیاهی نیز بهعنوان منبع مهم و منشأ طبیعی
استفاده میشود که مورد دوم در اغلب منابع و مقالات علمی به دست فراموشی سپرده شدهاست. تا پایان قرن نوزدهم میلادی رنگزاهای طبیعی منبع اصلی رنگ برای رنگرزی کالاهای
نساجی بودهاند.
پیشینه در ایران
پژوهشهای باستان شناسی مؤید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار با تجربه بوده و مواد رنگزایی که در منسوجات خود به کار میبردهاند، بسیار با ثبات
و چشمگیر بودهاست. برای سالهای متمادی مواد رنگزای طبیعی یکی از اقلام صادراتی ایران بودهاست. در اواخر دوره قاجاریه کارگاههای متعدد رنگرزی در جوار کارگاههای قالی
بافی فعالیت پررونقی داشتند. در این کارگاهها فراوردههای گیاهانی از قبیل روناس، اسپرک، پوست گردو و انار را به مصرف میرسانیدند و تجار صادرکننده نیز مواد رنگزای گیاهی
مازاد بر مصرف داخلی را که در کارگاههای تولید رنگ بستهبندی شده بود را به خارج صادر میکردند. رنگین نمودن الیاف یا پارچههای ابریشمی، پشمی، کرک، و پنبه از طریق
روشهای قدیمی و کاملاً سنتی و با استفاده از مواد طبیعی که منشأ گیاهی یا حیوانی دارند را رنگرزی سنتی میگویند. رنگرزی سنتی با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف وجود
دارد، دارای فرمول مشخصیاست. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی میشود دارای نوعی جذابیت و زیباییاست که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرارگرفتن در معرض نور
و مواد قلیایی و... نه تنها از ارزش آن کاسته نمیشود، بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده میشود. علاوه بر این، رنگهای سنتی (گیاهی و حیوانی) حاصل تجربهٔ صدها سالهٔ
مردمان سرزمینیاست که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیدهاند، به این سبب از ارزش معنوی و مادی بسیاری برخوردار هستند. حداقل تا یک قرن پیش که
رنگینههای شیمیایی ناشناخته بودند، الیاف مورد استفاده در نساجی به طور سنتی رنگرزی میشدند. در ایران بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات
مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده و برای عوض کردن شید رنگهای دیگر استفاده میشوند. رنگرزی سنتی، با وجود تفاوتهایی که در مناطق مختلف وجود
دارد، دارای فرمول مشخصیاست. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی میشود دارای جذابیت و زیبایی خاصیاست که به مرور زمان و در اثر استفاده و قرارگرفتن در معرض
نور و مواد قلیایی و... نه تنها از ارزش آن کاسته نمیشود بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده میشود.
ابزار و مواد مورد نیاز در رنگرزی سنتی
ظرف (پاتیل) یا حمامی که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت میگیرد و باید از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استیل یا مسی استفاده
میشود.
ترازو برای توزین
دماسنج برای اندازهگیری دمای حمام رنگرزی
همزن که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به کار میرود.
ظروف شیشهای مدرج مانند بشر، ارلن، لولههای آزمایشگاهی و... برای اندازهگیری و برداشتن اسیدها و قلیاهاو...
نمکهای فلزی چون زاج سفید، زاج سبز، زاج سیاه، دی کرومات سدیم، کلرید قلع و...
مواد قلیایی مانند سود و آمونیاک و....
اسیدها مانند اسید تارتاریک، اسید لاکتیک، اسید اگزالیک، اسید استیک، اسید سیتریک و همچنین ممکن است از اسیدهای معدنی مانند اسید سولفوریک و اسید کلریدریک نیز استفاده
شود. در گذشته به جای اسید لاکتیک از دوغ استفاده میشد.
آب که به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.
کارگاه رنگرزی
کارگاههای رنگرزی سنتی اشکال متفاوتی دارند و معمولاً یک ردیف پاتیل (خم رنگرزی) در دیوار کارگاه تعبیهشده که بسته به نوع رنگ کاربردی، پاتیلها از چدن یا مس ساخته شده و
زیر هر کدام اجاقی قرار میدهند. ابتدا با فروبردن الیاف در محلول قلیاب و آب گرم چربی طبیعی الیاف پشمی را میگیرند که به آن قلیاب کردن میگویند. کلافهای پشم قلیاب شده را به
خمرهٔ رنگ برده و آن را میجوشانند و بسته به
تیرگی و روشنی رنگ مدت زمان جوشاندن را تنظیم میکنند. در تمام مدت الیاف را با چوب، زیر آب میگردانند. میلهٔ چوبی محکمی درون
دیوار بالای خمرهها قرار دارد که کلافها را روی این میله آویزان میکنند تا آب آن بچکد و الیاف هوا بخورد، از آنجا کلافها را به حیاط میبرند و روی
تیرهای ضخیم آویزان میکنند
تا خشک شود.
طبقهبندی مواد رنگزا در رنگرزی
مواد رنگزای طبیعی
رنگهای طبیعی به دو دسته تقسیم شدهاند: دستهٔ اول دستهای که بدون وجود دندانه اساسا جذب پشم نشده و یا مقدار جذب آنها بسیار ناچیز میباشد؛ و دسته دوم آنهایی هستند که رنگ
جذب الیاف میگردد اما ثبات آن بسیار کم میباشد. دستهای از گیاهان دارای رنگینههایی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند. روناس، اسپرک،
نیل، گل بابونه، برگ انگور عسگری، چغندر، پوست پیاز، برگ درخت توت، وسمه، گل رنگ، گل جعفری، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، هلیله، سماق، زعفران، جا شیر و
غیره از گیاهانی هستند که در ایران یافت شده و از مواد رنگزای آنها در رنگرزی استفاده میشدهاست.
بزغنج: پوست نوعی پسته کوهی است که چون تانن زیادی دارد به عنوان دندانه برای ثبات نمودن رنگ قرمز دانه از آن استفاده میشود. همچنین برای رنگ خاکستری و مشکی نیز
از آن استفاده میشود.
وسمه: کشت این گیاه توسط انسان دارای قدمت زیادیاست. به دلیل داشتن زندگانهای آبی و بنفش از عصاره گیاهی آن برای رنگرزی استفاده میکنند.
روناس: روناس یکی از مهمترین رنگهای طبیعی است. شرایط رشد گیاه، نوع دندانه مصرفی و اسیدیته حمام رنگرزی روی رنگ حاصل از روناس تاثیر دارد؛ به همین دلیل جزء
رنگهای پلیکرومیک قرار میگیرد. نوع دندانه در زمان رنگرزی بر میزان روشنایی الیاف اثر مستقیم دارد. این رنگ تحت شرایط مختلف رنگرزی رنگهای متنوعی را حاصل مینماید.
روناس یا روغناس گیاهی است که در بیشتر نواحی به صورت خود رو میروید ولی در سالهای اخیر در کرمان، یزد و مازندران کشت میشود. ریشه آن کلفت، گوشتی و به رنگ سرخ
میباشد. نام ماده رنگی آن آلیزارین است. بهترین محل رویش این گیاه زمینهای کویری و آفتاب گرم مناطق یزد و انارک و کرمان است. این گیاه بومی از گذشتههای دور در پارچه
و لباس و فرش و حتی بعضا برای رنگ آمیزی مواد خوراکی کاربرد داشته است. ماده رنگزای این گیاه در ریشه آن و پوست خارجی و مغز میانی گیاه است. ریشه روناس گاه تا دومتر در
خاک فرو میرود. هنگام جوانی گیاه ماده رنگ در ریشه گیاه روشن تر و در ریشههای کهن
تیره تر است. کهنه یا تازه بودن روناس را از طعم آن (بوته جوان شیرین تر و بوتههای کهنه
تلخ تر است) میتوان تشخیص داد. ارزش رنگی روناس بین سالهای ۳تا۷ سالگی آن است و از سال نهم به بعد گیاه ارزش رنگی ندارد. برگ و سافه روناس برای علوفه دام مصرف دارد.
ماده رنگی این گیاه شامل چد ترکیب رنگی به نامهای آلیزارین (قرمز آجری) و پورپورین (ارغوانی) و روبیادین (بنفش مایل به قرمز) است که بر حسب نوع رشد گیاه بر کیفیت رنگ اثر
میگذارد. عمل آوردن روناس به این صورت است که ریشه روناس را روزهای آخر پاییز از خاک بیرون آورده شده است خشک میکنند. رنگ رزان خامه قالی این عمل را با قرار دادن
روناس در سایه انجام میدادند. سپس روناس خشک شده را به مقداری که بر حسب وزن نخ نیاز است میسایند و گاه آن را میجوشانند تا ماده رنگی از ریشه جدا و خوب حل شود، سپس
تفالهها را از آن محلول جدا میکنند. گاه نیز برای جدا کردن قسمت رنگ دار ریشه خرد شده را با روغن چرب میکنند و در اثر این عمل پوسته خارجی خرد میشود و میریزد. برای
بدست آوردن گل روناس (گرد روناس) ریشه روناس را میسایند و تبدیل به گرد میکنند و سپس با بیست برابر آن آب سرد و سه درصد اسید سولفوریک مدت دو ساعت به هم میزنند تا
محلول اسید در آن نفوذ کند. آن وقت از پارچه میگذرانند. چند بار با محلول رقیق کربنات سدیم و سپس با آب میشویند تا اسید آن از بین برود. روناس را در این حال خشک میکنند و
میسایند و تبدیل به گرد میکنند که این گرد را گل روناس مینامند و معادل ۴۵ تا ۵۰ درصد ریشه روناس است. روناس قابلیت رنگی بسیار انعطافپذیر دارد و در ترکیب با دندانههای
مختلف و رنگهای دیگر نظیر پوست گردو و نیل رنگهای بسیار زیبایی از نخودی و نارنجی روشن و قرمز تا رنگهای ترکیبی نظیر قهوهای و بنفش و سبز یشمی و سرمهای به دست
میدهد. علاوه بر رنگ لاکی که یکی از مشهور ترین رنگهای فرش دست باف است سرمهای پر طاووسی نیز حاصل استفاده از روناس در رنگ رزی با نیل است.
میزان حلالیت مواد رنگی موجود در گیاه روناس در آب بسیار کم و شاید کمتر از ۱۰٪ است، لذا پساب حاصل از رنگرزی این گیاه رنگی بوده و میتوان عملیات رنگرزی با پساب را تا
چندین مرحله تکرار کرد و شیدهای رنگی روشنتری حاصل نمود. روناس در واقع مادهٔ رنگزای روناس ترکیبیاست به نام آلیزارین که در ریشه آن قرار گرفتهاست. با کم و زیاد
کردن درصد دندانه و نوع آن، از این ماده شیدهای قرمز به دست میآید.
تمشک: این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران میروید و مصرف خوراکی دارد و جوانههای گیاه قسمت رنگ زای آن محسوب میشوند و در فصل بهار جمعآوری میگردد
و از آن رنگ خاکستری
تیره حاصل میگردد.
اسپرک (ورث): گیاهیاست که در تمام نقاط ایران یافت میشود. با رنگینه آن انواع رنگهای زرد به دست میآید مثل طلایی، زرد، زرد طلایی، زرد کدر و شفاف.
این گیاه به صورت خود رو میروید و گلهای اسپرک بیشترین رنگ و ریشه آن کمترین ماده رنگی را دارا میباشد.
نیل: ایندیگو یا نیل، برای تهیه شیدهای آبی تا سرمهای استفاده میشود. گاهی نیل را در جاشیر، همراه با دندانه میجوشانند و رنگ سبز میگیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ
بنفش میسازند. از وسمه نیز رنگ آبی به دست میآید.
نیل طبیعی که از قرنها پیش در جهان شناخته شده است و از بوتهای به نام نیل بدست میآید. بهترین نوع آن متعلق به هندوستان است و د رگذشته جنوب غربی ایران و کرمان نیز کشت
می شده. نیل در روی پنبه رنگهای آبی عمیق و
تیرهای ایجاد میکند ولی نیل به لحاظ محیط قلیایی آرام خویش قادر به رنگرزی الیاف پشم نیز است. نیل تازه چیده شده سبز رنگ است که
در مقابل هوا اکسیده و به سبز تبدیل میشود. بعدها با تحقیقات وسیعی که در زمینه رنگهای صنعتی انجام گرفت نیل صنعتی ساخته شد که رنگ خمی است و به رغم دشواری و پیچیدگی
شرایط رنگرزی و به علت رنگ بسیار زیبای سرمهای و ثباط بسیار بالا استفاده از آن رواج بسیار دارد. خانواده رنگهای خمی دو گروه انتراکینونبرای رنگرزی پنبه و الیاف سلولزی و
رنگهای ایندیگو ئیدی(نیل) برای رنگرزی پشم و الیاف پروتئینی به کار میرود. رنگ نیل یکی از رنگهای اصلی برای تهیه آبی و سبز است.
مازو: از مازو در صنعت چرمسازی، مرکبسازی، رنگرزی و نیز پزشکی برای درمان سوختگیها بهره میبرند. مازوها انواع و رنگهای گوناگونی دارند. بهترین مازوها از برخی
گونههای بلوط (مانند Pedunculate Oak) به دست میآید.
سرخس وحشی: این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران میروید و مادهٔ رنگزایی آن در سر شاخههای گیاه یافت میشود و از آن رنگ سبز متمایل به زرد و خاکستری به
دست میآید (رنگ سبز مایل به زرد با رعایت نسبت مواد دندانه بستگی خواهد داشت).
پیاز: گیاهی یک ساله که مصرف خوراکی دارد و قسمت رنگ زای آن در پوست نازک یافت میشود و از آن رنگهای مسی، نارنجی و پوست پیازی حاصل میگردد.
پوست انار: مانند اسپرک رنگ زرد تولید میکند ولی ثبات آن را ندارد. از گل زعفران، برگ مو (در اراک و مناطق مرکزی ایران)، جاشیر (در فارس) و گندل (در لرستان و
کردستان و دیگر مناطق غربی ایران) نیز رنگ زرد و نارنجی به دست میآید.
پوست گردو: گردو درختی است بزرگ و دارای چوب بسیار محکم میباشد از پوست سبز رنگ میوه این گیاه برای رنگرزی استفاده میشود. به این صورت که به محض رسیدن
میوه آن را جدا کرده و خشک کرده ودر رنگرزی مورد استفاده قرار میگیرد. این پوست به تنهایی رنگهای کرم، شتری، قهوهای، میدهد و در ترکیب با موادی چون زاج سیاه میتوان از
آن رنگ سیاه به دستآورد و در ترکیب با سولفات آهن خاکستری و مشکی میدهد.
ماده رنگزای موجود در پوست گردو ترکیبیاست به نام جاگلون که با آن انواع شیدهای قهوهای روشن تا مشکی و خاکستری را میتوان ایجاد نمود. تنوع این رنگها بستگی به استفاده از
دندانهها و مواد کمکی افزوده شده دارد. از گیاه سماق نیز برای تهیهٔ رنگهای قهوهای استفاده زیادی میشود.
جفت: جفت پوسته بین مغز و پوست میوه بلوط است که از آن رنگ بژ به دست میآید.از پوست این درخت برای رنگهای شتری و قهوهای نیز استفاده میشود.
توت: درخت توت در مناطق معتدل و گرم میروید که میوه آن مصرف خوراکی دارد و برگهای آن ماده رنگ زایی دارد و میزان رنگ دهی آن کم است و از آن رنگ سبز مغز
پستهای حاصل میگردد.
بازی آنلاین دخترانه جادوی زیبایی بازی آنلاین جادوی زیبایی: در این بازی شما باید چهره دختری که وجود دارد را آرایش کنید و آنطور که دوست دارید تبدیل کنید تا به زیبایی او اضافه شود. شما می توانید مو های او را کوتاه یا بلند کنید و رنگ بزنید و چشمهایش را به رنگ های مختلف در آورید تا زیبا تر شود.
بازی جادوی زیبایی بازی آنلاین جادوی زیبایی .